केळी लागवड संपूर्ण माहिती

 आंब्यानंतर केळी हे दुसरे महत्त्वाचे पीक आहे. केळीची वर्षभर उपलब्धता, परवडणारीता, चव, अनेक प्रकार, पोषण आणि आरोग्य फायदे यामुळे सारणी आणि प्रक्रिया करण्‍यासाठी केळीला प्राधान्य दिले जाते. केळीचा लगदा किंवा रस यासह फळ आणि प्रक्रिया केलेले खाद्यपदार्थ म्हणून केळीची निर्यात क्षमता आहे.

आपण सर्वच केळी फळ किंवा प्रक्रिया केलेले पदार्थ म्हणून खात असलो तरी केळीच्या किती जाती उपलब्ध आहेत हे आपल्या लक्षात येते का? जगभरात केळीच्या सुमारे 300 जातींची लागवड केली जाते. तथापि, भारतात केळीच्या केवळ 15-20 जाती आहेत ज्यांची व्यावसायिक लागवड केली जाते.

केळी लागवड प्रक्रिया

 

हवामान: केळी हे उष्णकटिबंधीय पीक असल्याने उष्ण, दमट आणि पावसाळी हवामान आवश्यक असते. इष्टतम तापमान श्रेणी 10 ते 400C आहे आणि सापेक्ष आर्द्रता 90% किंवा त्याहून अधिक आहे. हे दंवसाठी अत्यंत संवेदनशील आहे आणि शुष्क परिस्थिती सहन करू शकत नाही. सुसाट वाऱ्यामुळे झाडाच्या वाढीमध्ये आणि फळांच्या उत्पादनात आणि गुणवत्तेत लक्षणीय घट होते.

 

माती: केळी हे जड अन्न देणारे पीक आहे/. त्यामुळे जमिनीची सुपीकता खूप महत्त्वाची आहे. समृद्ध, पाण्याचा निचरा होणारी, सुपीक, मुक्त काम करणारी, भरपूर सेंद्रिय पदार्थ असलेली माती लागवडीसाठी उत्तम आहे. मातीची pH ची इष्टतम श्रेणी 6 ते 8 असावी.

 

प्रसार: व्यावसायिक खाण्यायोग्य केळी व्यवहार्य बियाणे तयार करत नाहीत. तर, केळीचा प्रसार सामान्यतः अरुंद पानांसह शोषक आणि तलवार शोषक करतात. कमीत कमी एक ध्वनी कळी असलेल्या फळझाड आणि फळ नसलेल्या वनस्पतींचे संपूर्ण किंवा तुकडे करून राईझोमचा प्रसार सामग्री म्हणून यशस्वीरित्या वापर केला जाऊ शकतो.

 

लागवड: केळीची लागवड दोन पद्धतींनी केली जाते उदा. खड्डा पद्धत आणि फरो पद्धत. लागवड फेब्रुवारी ते मे दरम्यान केली जाते तर उत्तर भारतात जुलै-ऑगस्टमध्ये केली जाते. दक्षिण-भारतात, हे उन्हाळ्याशिवाय वर्षभरात कधीही केले जाऊ शकते. उंच जाती 3×3 मीटर अंतरावर तर बौने 2×2 मीटर अंतरावर लावाव्यात.

 

मॅन्युअरिंग: केळी हे जड खाद्य आहे आणि खताला चांगला प्रतिसाद देते. केळी ही जलद वाढणारी आणि अल्पायुषी वनस्पती आहे. त्यामुळे लवकर वाढणारी खते दिली तर जास्त फायदा होतो. तामिळनाडूमध्ये, दुसऱ्या, तिसऱ्या आणि पाचव्या महिन्यांत 100 ग्रॅम N, 30 ग्रॅम P2O5 आणि 300 ग्रॅम K2O प्रत्येक झाडाला तीन डोसमध्ये देण्याची शिफारस केली जाते. महाराष्ट्रात 100 ग्रॅम N, 40 ग्रॅम P2O5 आणि 100 g K2O प्रति झाडाची शिफारस केली जाते. यापैकी P2O5 आणि K2O लागवडीच्या वेळी लावले जातात आणि N ला तीन विभाजित डोस दिले जातात: लागवडीनंतर तिसऱ्या, चौथ्या आणि पाचव्या महिन्यात.

 

काळजी नंतर:

 

डेसकरिंग:- केळीच्या लागवडीमध्ये डेसकरिंग हे एक महत्त्वाचे ऑपरेशन आहे. यामध्ये, झाडाच्या पायथ्याजवळ विकसित होणारे अवांछित शोषक काढून टाकले जातात. जमिनीच्या पातळीपासून शोषक कापून नंतर रॉकेल (2-3 थेंब) ओतणे हे स्यूडोस्टेमच्या वाढत्या बिंदूला मारण्यासाठी करते.

 

प्रॉपिंग:- बांबूच्या सहाय्याने झाडांना योग्य आधार देणे ही एक आवश्यक सांस्कृतिक प्रथा आहे. जास्त वाऱ्यामुळे झाडे खाली पडू नयेत म्हणून हे केले जाते.

 

गुंडाळणे:- फळांचे सूर्यप्रकाश, उष्ण वारा आणि धुळीपासून संरक्षण करण्यासाठी घड झाकले जातात. फळांचा रंग सुधारण्यासाठी गुंडाळण्याची प्रक्रिया देखील केली जाते.

 

काढणी व उत्पन्न : केळीची काढणी बौने लागवडीनंतर १२ ते १५ महिन्यांनी आणि उंच जातींमध्ये लागवडीनंतर १५ ते १८ महिन्यांनी केली जाते. केळीच्या फळांच्या परिपक्वताची चिन्हे आहेत, फळे भरडली जातात आणि कोन पूर्णपणे भरले जातात, टॅप केल्यावर धातूचा आवाज येतो, वरची पाने सुकतात आणि फळांचा रंग खोल हिरव्यापासून हलका हिरवा होतो.

 

पूवन सारख्या उंच जाती 15-25 टन/हेक्टर उत्पादन देतात, तर ड्वार्फ कॅव्हनशिश 25-50 टन/हेक्टर उत्पादन देतात. हे 550F च्या वरच्या तापमानात आणि सुमारे 85-95% सापेक्ष आर्द्रतेवर सुमारे तीन आठवडे साठवले जाऊ शकते.

 

वाण: भारतामध्ये केळीच्या प्रमुख जाती खालीलप्रमाणे आहेत.

 

पूवन: ही तामिळनाडू, आंध्र प्रदेश आणि पश्चिम बंगालमधील सर्वात महत्त्वाची व्यावसायिक वाण आहे. याला महाराष्ट्रात लाल वेलची असेही म्हणतात. हे पनामा विल्टला प्रतिरोधक आहे,

 

ड्वार्फ कॅव्हेंडिश किंवा बसराई: ही एक बटू जाती आहे. हे पनामा रोगास प्रतिरोधक आहे. ही फळे मोठी आणि दर्जेदार असलेली उच्च उत्पन्न देणारी जात आहे.

 

रोबस्टा किंवा हरिसाल: पिकल्यावर फळांचा रंग हिरवा राहतो. निर्यातीच्या उद्देशाने ही सर्वोत्तम विविधता आहे.

 

स्थलळी किंवा मुठेली: ही एक चांगली जात आहे परंतु पनामा रोगास अतिसंवेदनशील आहे

 

राजेली किंवा नेंद्रन

 

सोनकेला

 

सफेद वेल्ची.

 

वनस्पती संरक्षण:

 

रोग: केळीचे महत्वाचे रोग आहेत:

 

पनामा कोमेजणे: हे फुसेरियम ऑक्सिस्पोरम या मातीतील बुरशीमुळे होते.

लक्षणे: पाने पिवळी पडतात, स्यूडोस्टेम फुटतात आणि तुटतात.

नियंत्रण उपाय: संक्रमित झाडे नष्ट करणे. बौने कॅव्हेंडिश सारख्या प्रतिरोधक जाती वाढवतात. नर्सरीमध्ये वापम @ 0.85% आणि मर्क्युरिक क्लोराईड @ 3000 PPM सह माती भिजवणे.

 

बनची टॉप: हे विषाणूमुळे होते, जे ऍफिड पेंटालोनिया निग्रोनेरुओसा द्वारे प्रसारित होते. लक्षणे: प्रादुर्भाव झालेल्या झाडांना लहान, अरुंद, लहान पेटीओल असलेली पाने उभी असतात. झाडे तिरपे राहतात.

नियंत्रणाचे उपाय: संक्रमित झाडे उपटून जाळली पाहिजेत. तण नियंत्रणासाठी 2-4, डी फवारणी करावी.

 

कीटक कीटक:- महत्वाचे कीटक आहेत:

रूट स्टॉक भुंगा:- हानीकारक अवस्था प्रौढ आणि ग्रब आहे

नुकसानीची लक्षणे:- बुरशी किंवा जिवाणूंचा प्रादुर्भाव झालेल्या देठात ग्रब बोअर होतो.

नियंत्रणाचे उपाय:- निरोगी शोषक आणि राईझोम वापरा. पेरणीपूर्वी खड्डा 0.65% सह प्रक्रिया करा. लिंडेन 60-80 ग्रॅम/खड्डा. ०.१% लिंडेन द्रावणात शोषक भिजवावे, ०.०५% एंडोसल्फान फवारावे.

 

भारतातील केळीच्या जाती

ड्वार्फ कॅव्हेंडिश: ही मुख्य व्यावसायिक जाती आहे जी महाराष्ट्र, बिहार, गुजरात आणि पश्चिम बंगालमध्ये टेबल आणि प्रक्रिया या दोन्ही हेतूंसाठी लागवड केली जाते. कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि तामिळनाडूमध्येही याची लागवड केली जाते. ‘बसराई’ ही सर्वात लोकप्रिय व्यावसायिक भारतीय केळी जातींपैकी एक आहे. ही महाराष्ट्रातील केळीच्या सर्वाधिक पसंतीच्या वाणांपैकी एक आहे. फळांचा गुच्छाचा आकार, लांबी आणि आकार हे सर्व छान आहेत, परंतु ठेवण्याची गुणवत्ता कमी आहे. नेहमीच्या घडाचे वजन 15-25 किलो असते आणि 6-7 हात असतात आणि प्रत्येक हाताला अंदाजे 13 फळे असतात. फळे परिपक्व झाल्यावरही फळांची जाड साल काही हिरवट रंग टिकवून ठेवते.

 

रोबस्टा: हा एक अर्ध-उंच प्रकार आहे जो मुख्यत्वे तमिळनाडू आणि कर्नाटकच्या काही भागांमध्ये टेबल वापरण्यासाठी तयार केला जातो. रोबस्टा ही भारतातील केळीच्या लोकप्रिय प्रकारांपैकी एक आहे. याचे उच्च उत्पादन आहे आणि ते प्रचंड, चांगले विकसित फळ क्लस्टर तयार करते. पिकण्याच्या परिस्थितीनुसार, गडद हिरवी फळे चमकदार पिवळी होतात. फळ गोड आहे आणि एक आनंददायी सुगंध आहे. घडाचे वजन 25 ते 30 किलोच्या दरम्यान असल्याचा अंदाज आहे. फळांचा दर्जा कमी ठेवला जातो, परिणामी पल्प पिकल्यानंतर झपाट्याने खराब होतो, ज्यामुळे ते लांब पल्ल्याच्या प्रवासासाठी अयोग्य होते.

 

लाल केळी: तामिळनाडूमधील केळीच्या सर्वात लोकप्रिय जातींपैकी एक लाल केळी आहे. हे केरळ आणि तामिळनाडूच्या कन्याकुमारी आणि तिरुनेलवेली जिल्ह्यांमध्ये व्यावसायिकरित्या घेतले जाते. हे कर्नाटक, आंध्र प्रदेश आणि काही प्रमाणात पश्चिम आणि मध्य भारतातही लोकप्रिय आहे. बिहार आणि देशाच्या इतर भागात लाल वेलची आणि कर्नाटकात चंद्रा बढे म्हणून ओळखले जाते. ही एक कठोर वनस्पती आहे जी योग्य काळजी घेऊन 20-30 किलो वजनाचे घड तयार करू शकते. फळे स्वादिष्ट, नारिंगी-पिवळ्या रंगाची आणि सुगंधी असतात.

ग्रँड नैन: इतर कॅव्हेंडिश जातींच्या तुलनेत ग्रँड नैनला त्याचे नाव त्याच्या सापेक्ष उंचीवरून मिळाले आहे. हे बौने कॅव्हेंडिश जातींपेक्षा उंच आहे परंतु जायंट कॅव्हेंडिश जातींपेक्षा लहान आहे. केळीची ही जागतिक स्तरावर ओळखली जाणारी आंतरराष्ट्रीय विविधता आहे. लांब दंडगोलाकार गुच्छ असलेली ही एक उंच वनस्पती आहे जी भरपूर फळे देते. ते सरासरी 25 किलोचे घड तयार करते परंतु 32-35 किलोपर्यंत पोहोचू शकते, 8-10 हात आणि प्रति घड 200-220 फळे. फळाची लांबी 15-21 सेमी आहे, तर त्याची परिमिती 12-13 सेमी आहे.

 

पूवन: ही आंध्र प्रदेशातील प्रमुख व्यावसायिक केळी जातींपैकी एक आहे. केरळमधील पलायनकोडन, आंध्र प्रदेशातील कर्पुरा चक्कराकेली, तामिळनाडूमधील पूवन आणि ईशान्य प्रदेशातील अल्पन यांसारख्या इकोटाइपसह ही भारतातील सामान्यपणे लागवड केलेली व्यावसायिक लागवड आहे. हा प्रकार किंचित आम्लयुक्त असून आंबट-गोड वास येतो. जेव्हा फळे पिकतात तेव्हा ते सोनेरी पिवळ्या रंगात बदलतात.

 

Nendran: Nendran केरळ मध्ये लागवड लोकप्रिय जातींपैकी एक आहे. हे सारणी आणि प्रक्रिया दोन्ही हेतूंसाठी वापरले जाते. अलिकडच्या वर्षांत, तामिळनाडूमध्ये नेंद्रनची व्यावसायिक लागवड वाढली आहे. गुच्छात 5-6 हात असतात ज्यांचे वजन 12 ते 15 किलोग्रॅम दरम्यान असते. फळांना दाट हिरवी कातडी असलेली वेगळी मान असते जी पिकल्यावर बफ-पिवळा रंग देते.

 

ने पूवन: नी पूवन ही तमिळनाडू आणि कर्नाटकमध्ये व्यावसायिकरित्या उगवलेली सर्वात नाजूक डिप्लोइड जाती आहे. हे सध्या केरळमध्ये मोठ्या प्रमाणावर शेती केले जात आहे, पूर्वी परसबागेत घेतले जात असे. 12-14 महिन्यांनंतर, ने पूवन ही 15-30 किलो गुच्छांची पातळ वनस्पती आहे. गडद हिरवी फळे सोनेरी पिवळी होतात आणि दीर्घकाळ टिकतात. फळे सुवासिक, चवदार, पावडर आणि टणक असतात.